Uzroci Prvog srpskog ustanka

Krajem 18. veka u poslednjem austro-turskom ratu (1787-1791), Beograd je oktobra 1789. osvojen. Potpisivanjem Svištovskog mira 1871, Austrijanci se povlače u Zemun,a janičarima se zabranjuje ulazak u Beograd. Ali posle pogubljenja Mustafa-pase, 1801.godine,janičari uspostavljaju vlast u gradu i okolnim selima.

Pošto su postavili svoju vlast, janjičari su beogradski pašaluk razdelili na četiri svoje starešine – dahije.Dahije su uklonile sultanove činovnike, pa su postavili kabadahije za starešine po varošima, a šubaše i handžije po selima.Ukinuli su dotadašnje srpske povlastice, knežine i seoske samouprave.

Nasilja i ukidanje povlastica izazvali su otpor u srpskom narodu.Knezovi su počeli da pripremaju narod za bunu protiv dahija. Dahije su medjutim uhvatili jedno pismo valjevskog kneza Alekse Nenadovića kojim javlja austrijskim vlastima u Zemunu o pripremama za ustanak protiv dahijske strahovlade.

Da bi sprecile pobunu, dahije su posekle oko 70 knezova i drugih viđenijih ljudi u valjevskoj nahiji i Šumadiji.Prvi pogubljeni su bili Aleksa Nenadović i Ilija Birčanin.

Kod većine ljudi odmah se javlja želja za otporom i žeđ za osvetom. Kao odgovor na seču knezova, Srbi su počeli da pale turske čardake i da ubijaju janjičare, handžije i šubaše. Na taj način su uništavali dahijsku vlast, tako da su sredinom marta 1804. bile oslobođene Šumadija, požarevački kraj i Kolubara. Dahijska vlast svedena je na Beograd, koji su ustanici bezuspešno opsedali tokom 1804. i 1805. godine.

Beogradsku varoš i tvrđavu bilo je teško osvajati, jer su bile dobro utvrđene i dobro branjene. Početkom 19.veka beogradska varoš bila je ograđena jakim i visokim šancem.

Gospodar Beograda postao je Gušanac, jer je on brzo izbacio dahije iz Beograda, a stari vezir Hasan-paša postao je njegov zatočenik. On pokušava da sklopi sporazum sa Karađorđem, ali bezuspešno, zbog nepoverenja, kao rezultat vekovnog neprijateljstva.

I prva polovina 1806.godine prolazi u daljoj opsadi, jer su ustanici bili zadrženi da zaustave turske ofanzive iz Bosne. U to vreme je propao i pokušaj Karađorđa da lako ovlada Beogradom.

Karađorđe

Glavna bitka za Beograd je počela 14.septembra 1806. godine kada je sa Turcima zaključen mir. Sultanov izaslanik tada dolazi u Beograd i zahteva od Gušanca da preda grad Srbima, što ovaj odbija.Karađorđe je pred sobom imao samo Gušanca,te je krenuo da smišlja plan.

Ovako utvrđenu varoš, koja se uz to nalazila pored tvrđave, bilo je vrlo teško osvojiti neposrednim napadom. Zato je Karađorđe, nakon tajnog savetovanja sa ostalim ustaničkim starešinama, odlučio da varoš napadne dobro smišljenim prepadom koji je izveo bivši buljubaša krdžalija Konda.

 Za one koji zele saznati nesto vise o Karađorđu

Napad na Beograd

Napad na Beograd izvršen je u zoru 30. novembra 1806. godine na najveći turski praznik Bajram.

Napad je izvršen od četiri napadne grupe.U prvoj grupi koja je navalila na Sava-kapiju nalazilo se oko 3000 becara pod zapovedništvom Miloja Petrovića – Trnavca. Druga grupa od oko 3000 ustanika iz beogradske nahije pod zapovedništvom Sime Markovića i Janka Katića je udarila na Varos-kapiju. Treća udarna grupa od oko 3000 ustanika iz Groćanske nahije pod zapovedništvom Vase Čarapića je udarila na Stambol-kapiju. Četvrta grupa od oko 2000 ustanika iz Smederevske nahije pod zapovedništvom Vujice Vulicevića, smederevskog vojvode, i ustanici iz Požarevačke nahije pod zapovedništvom Stanoja Stamatovića glavaša, jaseničkog vojvode, je udarila na Vidin-kapiju. Karađorđe,kao vrhovni komandant,rukovodio je napadom sa Tašmajdana. Napad je krenuo linijom Tašmajdan- Vračar.

Konda-buljubaša sa svojom trupom krenuo je iste večeri ispred prve trupe. Sa njim je bio  i Uzun Mirko Apostolović, koji je takođe pribegao Srbima,a koji je dobro poznavao beogradski grad i govorio turski. Konda je izvršio udar na Sava-kapiju, prikravši se neprimetno sa svojim ljudima,savladajući stražu i otvorivši kapiju kroz koju su ušli ostali ustanici.Zatim jurnuše ka Varoš-kapiji u pomoc koloni Sime Markovića.Posle kraćeg otpora posada je napustila Varoš-kapiju i povlači se u tvrđavi, dok se ustanci kreću ka Stambol-kapiji.Kod ove najutvrđenije kapije, počela je teška borba, jer su Turci dobili pojačanje.Padom Stambol kapije, Srbi  su krenuli ka Vidin-kapiji gde je borba bila kratka. Turci su se povukli u grad, nakon što su pretrpeli znatne gubitke.

Ustanici koji su pali u borbi za oslobođenje Beogradske varoši sahranjeni su u današnjem Karadjordjevom parku.

Odmah posle oslobođenja varoši, ustanici su opseli tvrđavu.

Beogradsku tvrđavu je bilo teško osvojiti sa kopnene, odnosno sa južne strane. Turska posada u tvrđavi mogla je dugo izdržati ustaničku opsadu, jer se hranom snabdevala vodenim putem iz Zemuna. Izvestan broj ustanika sa Vulom Ilićem i 2 topa je prešao Ratno ostrvo, te su na taj način potpuno opkoleli i opseli gornju i donju tvrđavu i onemogućili su dovoz hrane.

Borba je vođena nekoliko dana. Alija Gušanac je ponudio predaju Karađorđu, ali da ga pusti da sa svojim lađama i ljudima neometano napusti grad i Srbiju. Karađorđe je prihvatio ove uslove.
Pošto je Sulejman-paša odugovlačio pregovore sa ustanicima oko predaje Gornjeg i Donjeg grada, ustanici su 27. decembra 1806. ušli u Donji grad i tako je Sulejman paša posto zarobljenik Karađorđa.Međutim, iako se za vreme borbe za Beograd uopšte nije čuo niti ikad bio na pregovorima, Sulejman-paša je izašao na scenu kada se Gušanac povukao i odbija da preda grad nadajući se pregovorima.

Sulejman-paša je ostao u Donjem gradu sve do izbijanja rusko-turskog rata 1807. Tada su Srbi stupili u savez sa Rusijom protiv Turaka, odbacili Ickov mir iz 1806. po kome je oslobođena teritorija trebalo da bude pretvorena u novu Srbiju, novu vazalnu državu Turskog carstva. Oni su prekinuli dalje pregovore sa Portom i sporazumom sa Rusijom su obnovili borbe protiv Turaka. Zbog te situacije Sulejman-paša napušta Donji grad 22. februara 1807, a sutradan po napuštanju Donjeg grada je izašao iz Beograda, kako bi otišao u Carigrad, ali je po izlasku bio ubijen. Posle ovog događaja i formalno nestaje turska vlast u Srbiji i Beogradu.Beograd je postao prava prestonica.

Oslobodjenje Beograda, 1806. godine

Posledice Prvog srpskog ustanka

Ovaj ustanak je dobio izraziti karakter velike revolucije srpskog naroda u kojoj seljaci ruše dotadašnji turski feudalni timarsko-spahijski sistem i feudalne odnose na selu, i u Srbiji počinju izgrađivati novo, gradjansko drustvo na kapitalističkoj osnovi.

Praviteljstvujušći sovjet, centralni organ vlasti u ustaničkoj Srbiji, osnovan 1805, premešta svoje sedište iz Smedereva u oslobođeni Beograd.Sovjet je vršio poslove zakonodavne, sudske i upravne prirode ukoliko je to dopustala lična vlast Karađorđa i ostalih starešina.Svaka nahija je birala za člana Sovjeta po jednog čoveka i slala ga u Beograd.

Već 1808.godine desio se prvi sukob izmeđudva velikana. Naime na sastanku te iste godine srpskog Praviteljstvujušćeg sovjeta, pošto je opozicija protiv Karadjordja sve više rasla, njegov sekretar Mladen Milovanović hteo je da razreši mnoge stvari i podeli zemlju na vojvodine. Prvo je hteo da se razračuna sa Milošem Obrenovićem i pozvao ga je na sastanak. Milos Obrenović je tada uhapšen,iako su mnoge vojvode stale na njegovu stranu. Zbog ove odluke kasnije je Mladen Milovanović platio glavom, jer mu Miloš nikad nije mogao oprostiti hapšenje.

Proces stvaranja nove, narodne vlasti i izgrađivanje države praćen je povremenim krizama. U leto 1811. buknula je buna koja je surovo ugušena, a njene kolovođe su pobijene iz pušaka na stepenicama Suda, početkom 1812.

Godine 1811. Praviteljstvujušći sovjet podeljen je na popečiteljstva (ministarstva) kao najvišu izvršnu vlast i na Veliki Narodni sud kao najvišu sudsku vlast.

U to vreme javljaju se i začeci opštinske vlasti u Beogradu. Većna narodnoj skupštini u Ostružnici, gde se sa proleća 1804. nalazio glavni ustanički logor, odlučeno je da se u nahijama koje su oslobođene od turske vlasti uspostave magistrati po varošima i nahijski sudovi kao narodna okružna vlast. Magistrati su obavljali upravne poslove, ali se jedan od njihovih važnih zadataka sastojao u prikupljanju prihoda radi produžavanja oslobodilačke borbe. Svaki magistrat sastojao se od predsednika, dva člana i jednog pisara. Njihov izbor vršio je narod, a potvrđivao ih je Praviteljstvujušći sovjet.

Srbi su nastojali da u Beogradu i unutrašnjosti što bolje izgrade svoju narodnu vlast, razviju privredu, obuče vojsku i unaprede prosvetu.

Međutim, 1809.Turska obnavlja rat protiv Rusije i Srbije.U toku obnovljene borbe za nezavisnost, Srbija je postigla znatne uspehe.Posle poraza kod Kamenice u maju 1809.turci osvajaju jednu za drugom varoši u Srbiji, istočno od Morave.

1810. godine udružena rusko-srpska vojska  odnela jenekoliko pobeda nad turcima.

Put ka  Drugom srpskom ustanku

Zbog opasnosti od Napoleonovog pohoda, Rusija sklapa mir sa Turskom u Bukureštu, maja 1812. Po tom miru Srbima je dat opšti i potpuni oproštaj zbog ustanka. Dogovoreno je takođe da se turska vojska vrati u sve tvrđave, kule i utvrđena mesta u Srbiji, pa i u Beograd i da u njima postavi svoju vojsku.

U julu 1813. Turska vojska je provalila sa istoka, juga i zapada. Bez pomoci Rusije, Srbija nije mogla odoleti turskoj nadmoćnoj sili. Karađorđe je bezuspešno nastojao da od Rusije i Austrije dobije odobrenje za preseljavanje naroda na njihovu teritoriju. Pošto je svaki dalji otpor postao uzaludan, Karađorđe je sa svojom porodicom i nekim drugim ličnostima prešao u Zemun 23. septembra 1813. Te godine, 25. septembra turska vojska je ušla u Beograd. Tako je posle vise od 10 godina uporne borbe srpskog naroda u Beogradskom pašaluku za stvaranje i izgradnju svoje nacionalne drzave, Srbija ponovo potpala pod tursku vlast.

Stanovništvo koje je naseljavalo predele oko Save pobeglo je u Srem, a ono bliže Dunavu, u Banat. Narod iz unutrašnjosti sklonio se u planine ispred turskih četa koje su po Srbiji pljačkale i harale, ubijale muškarce iznad 15 godina, a žene i decu hvatale i kao roblje ih prodavale u Beogradu i po drugim mestima. Od Stanbol kapije ka Terazijama i od Batal džamije ka Tašmajdanu bili su redovi nabijenih na kolac. Nebojšina kula je ponovo postala mučionica, strašnija nego ikada. Kuće srpskih starešina u Beogradu opljačkane su i spaljene. Tursko stanovništvo koje se posle oslobođenja 1806. iselilo sada se ponovo naseljava u beogradskoj varoši.

Krvava osveta Turaka za poraze koje su doživeli u Srbiji naročito se odrazila u nasilju nad preostalim srpskim stanovništvom.

Sve ovo trajalo je nekolko dana dok nije došao Hursid-paša sa vojskom u Beograd. Njegovim dolaskom proglašena je amnestija i od tada niko više nije smeo vršiti zulume i nepravde. Kada je on napustio Beograd nasilje i teror dostiglo je svoj vrhunac.

Turska nasilja izazvaće najpre Hadži-Prodanovu bunu, a zatim i Drugi srpski ustanak, koji je uspeo zahvaljujuci izmenjenim političkim prilikama u Evropi posle Napoleonovog sloma u Rusiji 1812. Rusija, Pruska, Engleska i Austrija sklopile su takozvanu „Sedmu koaliciju“, pa su u čuvenoj bici kod Lajpciga 1813. potukli Napoleonovu vojsku.